Kaosa ve Kaos Yazınına Dair – I – (*)
Daha önceki makalelerim içinde çeşitli vesilelerle kendisinden söz ettiğim halde kaos kavramı ile ilgili başlığı olan bir yazı denemesinde bulunmamıştım.
Bunun nedenine gelince; çeşitli yazarlarca kaos ile ilgili olarak yazılmış pek çok makalede olduğu gibi hakkında çok malumat verilebilmesine karşın özüne yönelik hiçbir şey anlatılamamış olma olasılığının rahatsız edici yüksekliğidir. Kısaca belirtmek gerekirse kaos hakkında yazmak hiçbir şekilde kalemşor tipi yazar babayiğitliği ile bağdaşmaz. Hatta yazarlıkta popüler-bilimsel denemeci tarzında “üstad-ı azamlık” derecesi bile kaos hakkında makul düzeyde bir makale hazırlamak için yeterli beceri donanımını sağlamamış olabilir.
Nitekim bilim türünde onlarca kitabın yazarı ünlü Amerikalı popüler bilimci John Gribbin’in KDP-Kitap’ta Tarık Akın tarafından tanıtımı yapılmış olan Derin Basitlik (**) adlı kitabında vurgu yaparak üzerinde durduğu gibi popüler bilimsel yazarlık konusunda yetkin bir uzman da olsanız kaos konusunun çetrefil ve çapraşık kategorideki karakteristik bilgi düzeyi için yeterliğiniz olmayabilir.
Yani kaos konusunu derinden ele almak bir hayli ‘zor bir zenaat’tir.
Görülüyor ki, konuya geniş kitlelere ulaşmak açısından bakıldığında kaosu bilimsel yönden iyi bilen biri ve de ilaveten popüler bilimde usta bir yazar olmak dahi kişiye bir yeterlik ve yetkinlik sağlamamış olabilir.
İşte belirtilen bu hususlardan ötürü 1990’ların başından beri konudan haberdar ve pek çok defa konuşmacı olma nedeni ile de zaman içinde kaosla ilgili oldukça geniş bilgi edinmiş olduğum halde ben de J. Gribbin gibi şimdiye dek bu konuda bir yazı denemesinde girişmekten kaçındığımı dürüst bir şeklide itiraf etmeliyim.
Ama sonunda denemeye karar vererek hazırlık kapsamından olmak üzere kaos hakkında 1990 başlarından bugüne kadar edindiğim monografik türdeki kitapları evdeki kütüphanemin raflarından toparladığımda toplam sayının yedi adet olduğunu gördüm. İlk basımları 1980’lerin ortasından 2000’lerin ortasına dek uzanan 20 yıllık dönemde yapılmış olan yedi kitabın özet de olsa tek tek tanıtımını yapmak makaleyi deneme tarzının dışına çıkaracağından bunu gerekli görmüyorum ama referans olarak dip nota koyuyorum (***).
Ancak toplam da global bir değerlendirme yapmanın yaralı olacağını söyleyebilirim.
Kaos teorisi müfredat durumu itibariyle uygulamalı matematik alanına girdiğinden bendeki bu kitapların yazarı olan dokuz kişi arasında matematikçilerin çoğunlukta olmasını beklememe karşın yalnızca birinin pür matematikçi ve çoğunluğunun ise doğa bilimleri dalları fizik, kimya ve özelikle de biyoloji kökeninden gelmekte olduğunu saptadım.
Çelişkiyi etraflıca düşününce nedeni bulmak zor olmadı.
İlkin kaosun daha ziyade karmaşık olaylarda kendini gösteren bir olgu olması, bu yönüyle biyoloji ve kimya konusundaki olaylarda örneklenmenin daha çok ortaya çıkmasına, bu da yazarların bu alanlardan gelmesine yol açmakta olduğu yönünde karar verdim. Ayrıca matematiğin fizik ve kimya bilimleri için sağladığı sağın dedüktif doğrulayıcılık tarzının kaotik dünyada iş görememesi sonucu konuya yaklaşım için betimleyicilik yaklaşımının seçilmiş olması matematikçileri kaos konusundan uzak kalmaya meyletmiş olmalı diye düşünüyorum.
Diğer bir deyişle kaosu inceleyen konu alanındaki odak noktası nomotetik mantık bilimleri yerine idiyografik doğa bilimleri tarafına kaymıştır demek yerinde bir saptama olacaktır.
Gerçekten de kaotik davranan bir dizgenin ilk göze çarpan özelliği matematiksel olarak formülleştirilmiş öngörüye izin vermeyen durumu veya diğer deyişle hareketin gelecekteki yörünge durumunun hiç belirlenememe veya sadece sırnırlı ve bulanık olarak belirlenebilme durumu hakkındaki karakteristiğidir. Zaten de bu nedenle böyle davranan dizgelere kaotik damgası vurulmaktadır.
Özet bir deyişle; kaotik olaylar öngörülemez, yani kargaşa tarzında olanlardır.
Bu anlam içlemi ile kaos sözcüğünü ilk kullananlar kadim Yunanlılardır. Ozan Hesiod, MÖ 700’lerde yazdığı düşünülen Teogoni’de “her şeyden önce kaos vardı” diyerek sözcüğü bu anlamda kullanan ilk kişi olmuştur. Öte yandan kaos Yunanca’da düzensizlik, kargaşa anlamına geldiğinden bu durumda düzen kaostan gelir, yani “düzensizlikten düzen doğar” şeklinde bir önerme ortaya çıkar ki çok dillendirilen bu özlü sözün çıkışını Hesiod’a borçlu olunduğumuzu gösterir.
Şimdi konunun mitolojik yönünü bir yana bırakarak derinindeki anlamının ne olduğu sorusuna cevap aramaya çalışalım derim.
Herkesin şu veya bu şekilde bildiği üzere fizik sağın, yani kesinlikli bir bilim dalıdır. Bu duruma el vermekte olan şey ise fiziğin genel olarak doğa olayları hakkında nedenselliğe dayanan karakterinin matematiksel formalizmle ifade edilen doğa yasalarından kaynak alan güçlü ve tutarlı ön görülerde bulunabilmekte olmasıdır. Oysa fizik yasalarının bu fenomenal elverişliliği kaotik olaylarda iş görmez duruma düşmektedir.
Genel anlamda günlük dilde kaotik olaydan anlaşılan şey kargaşa halidir. Bu anlam kapsamında kargaşa, olaylarda denetlenemezlik özelliğine yönelik odaklanmış bir ifade olmaktadır. Öte yandan Hesiod’un dediği de dikkate alındığında kargaşadan düzen doğar yargısına varılır ki bu da nede-sonuç ilişkisi yönüyle denetlenebilirliği anlatmaktadır.
Kaos konusunun işte bu görüngeden bakılarak çelişikliğinin irdelenmesi kavramın anlaşırlığına önemli katkı sağlayacağını düşünüyorum. Bu nedenle ilkin bu türden doğa olaylarını ele almakla işe başlamak gerekir.
Genel olarak doğa olayları aşağıda verilen iki ana özelliği gösterdiğinde kaotik dizge olma nitelliğini içlerinde barındırdıkları saptanmıştır. Şimdi gerekli olan söz konusu özgül durumları bağlamları ile birlikte belirleyelim:
1. Olay gelişiminin kaotik dizgesel karakter kazanması için “faz uzayı” denen hareket/zaman ortamında sürekli-tekrarlı “geri besleme”li gidiş ile ortaya çıkan ve mecazen “garip çekici” diye adlandırılmış olan bir odağa doğru peyderpey yönelmesi gereklidir.
2. Kaotik dizgedeki olayların gelişimi için “başlangıç koşullarına hassas bağlılık” olması gereklidir. Bu olgu “kelebek etkisi” diye –mecazen- adlandırılmış olan dünyanın bir ucundaki bir kelebeğin kanat çırpışının başka bir ucunda fırtınaya neden olacağı şeklinde abartılı bir ifade kullanılarak anlatılmaktadır.
Burada tanımlanan kaotik olay çok küçük bir etkiden hareketle garip çekiciye yönelmiş olan bir durumu ifade ettiğinden deterministik, yani belirlenimci kaos olarak kategorilendirilir. Bu kaos tipine küresel makroskopik kaos da denmektedir ki yaşam ve kentler gibi “öz-düzenleme” yapabilen dizgelerde belirgin olarak ortaya çıkar.
Mustafa Özcan (5 Nisan 2014)
____________________
(*) Uzunluğundan dolayı yazı iki bölümde olarak sunulacaktır. Öte yandan başlıktaki yazın sözcüğünün bibliyografya anlamında kullanılmış olduğunu belirtmek isterim.
(***) Z. Sardar & I. Abrams, Kaos; J. Gribbin, Derin Basitlik, Kaos, Karmaşa ve Yaşamın Ortaya Çıkışı; J. Cohen & I. Stewart, The Collapse of Cosmos, Discovering Simplicity in a Complex World; F. Cramer, Kaos ve Düzen Sırat Köprüsündeki Hayat; I. Prigogine & I. Strengers, Kaostan Düzene, İnsanın Tabiatla Yeni Diyaloğu; D. Ruelle, Raslantı ve Kaos; J. Gleick, Kaos, Yeni bir Bilim Teorisi.